Stal damasceńska

Tajemnicza, owiana legendami stal damasceńska, czym jest, skąd pochodzi, jakie ma właściwości? Na początku należy zastanowić się nad definicją stali damasceńskiej.

"Stal damasceńska to ta, na powierzchni której można dostrzec gołym okiem wzorzystą pasmowość.”

Definicja bardzo ogólna i szalenie nieścisła, gdyż wzór na powierzchni można osiągnąć wieloma sposobami, a nie każda to stal damasceńska. Aby zrozumieć istotę stali damasceńskiej musimy znacznie bardziej zgłębić ten temat. Opis stali damasceńskiej w Wikipedii

Nazwa wywodzi się od Damaszku, miasta w Syrii które według historyków było bardzo mocno utożsamiane z tą stalą. Prawdopodobne jest to że Damaszek był ośrodkiem handlu gdzie można było pozyskać broń z osławionej stali. Jednakże owa oryginalna stal damasceńska ma niewiele wspólnego z Damaszkiem, gdyż była wytapiana w Indiach.

Pierwsze Historyczne wzmianki mówią o wyprawach krzyżowych w czasie których rycerze krzyżowi zetknęli się z orężem przeciwnika, który miał wyraźnie wyższe właściwości od oręża europejskiego. Był znacznie twardszy, wyróżniał się agresja cięcia i był bardzo sprężysty. Cechą charakterystyczna był wzorzysty wzór na głowni. Głownie te nazywano właśnie damasceńskimi a stal "stalą damasceńską".

Dzisiaj wiemy że stal o wzorzystych głowniach produkowano nie tylko na bliskim wschodzie. Głównie zgrzewane wykonywane były od wielu wieków w przez Rzymian, Franków i Wikingów. Wykonywali je również płatnerze japońscy oraz rzemieślnicy na odległych Malajach.

Zatem czym tak naprawdę jest stal damasceńska?

Dla łatwiejszego zrozumienia przyjęto podział stali na wytapianą w Indiach pod nazwą wootz (Bułat lub stal krystaliczna), oraz stal gdzie pasmowość uzyskiwano za pomocą zgrzewania dwóch lub więcej gatunków stali był to  dziwer lub damast zgrzewany.

Jeszcze prościej można to ująć w ten sposób. Pierwsze są to głownie wykonane z jednego stopu stali. Drugie natomiast powstają z kilku stopów stali.

Jako że zajmuje się głównie stalą damasceńską zgrzewaną wypowiem się tylko na Jej temat. Zainteresowanych bułatem odsyłam do książki Jerzego Piaskowskiego O stali damasceńskiej

Stal damasceńska zgrzewana

Stal damasceńska zgrzewana powstaje w wyniku łączenia dwóch lub więcej stopów stali za pomocą techniki kowalskiej zwanej zgrzewaniem. Zgrzanie stali występuje w wysokiej temperaturze w wyniku dyfuzji międzycząsteczkowej. Aby to zjawisko zaistniało musi być spełniony szereg warunków, które opisałem w Kształtowanie wzoru stal damasceńskiej w artykule tym opisałem również warunki i sposoby uzyskania wzoru na powierzchni głowni.

Zalety stali damasceńskiej

Stal jest stopem żelaza z węglem o zawartości węgla około 0,2% do prawie 2%. W dużym uproszczeniu można przyjąć że im więcej węgla tym twardsza stal. Twardość tą możemy zwiększyć za pomocą obróbki cieplnej zwanej hartowaniem. Niestety im większa twardość tym stal staje się bardziej krucha. Im miększa stal tym mniej krucha, Tego czynnika niestety nie da się pominąć. Obecnie na rynku są stale które swoimi parametrami zapewniają wysoką twardość nie tracąc na sprężystości, ale zawsze jest to pewien kompromis pomiędzy twardy ale kruchy a miękki i sprężysty.

Jeżeli jednak dobierzemy dwa gatunki stali jeden będzie bardzo twardy ale kruchy, drugi będzie miększy i bardziej sprężysty możemy uzyskać komponent który zachowa zarówno twardość jak i sprężystość.

Dla zobrazowania sobie czym jest damast zgrzewany wyobraźmy sobie zwykłego andruta takiego przekładańca. Warstwy twardego i kruchego wafeleka pomiędzy miękka masa czekoladowa. Nawet gdyby jedna warstwa została uszkodzona masa nie pozwoli na zniszczenie całości. Tak też wygląda struktura wewnętrzna tej stali są to włókna dwóch lub więcej gatunków stali zgrzane w jeden monolit.

Kolejnym bardzo ważnym elementem jest ilość warstw. Wiele warstw tworzy komponent który mechanicznie bardziej przypomina linę stalową składającą się z wielu drobnych drutów. Im te druty są drobniejsze tym lina ma większą elastyczność. Tak samo dzieje się w głowni ze stali damasceńskiej skuwanej. Wielość warstw zwiększa elastyczność i sprężystość głowni.

Noże z damastu się nie tępią.

Legenda jest nie prawdziwa choć ma w sobie ziarno prawdy.

W kamieniu szlifierskim w którym w miękkim spoiwie zatopione są ścierne kryształy. Na skutek eksploatacji wyciera się miękka osnowa odsłaniając twardy kryształ. To duże uproszczenie myślowe pokazuje proces jaki zachodzi na krawędzi tnącej stali damasceńskiej. Wycierająca się miększa stal tworzy na krawędzi tnącej coś na kształt mikro piłki dzięki czemu agresja cięcia jest zachowana stosunkowo długo.

Stal damasceńska skuwana a współczesne stale.

Współczesne stale mają niezwykle wyśrubowane parametry. Poza tym są to stale bardzo specjalistyczne. Stal przeznaczona na ostrze nie będzie się nadawać na śruby czy gwoździe. Odwrotnie też nie da się zrobić noża z gwoździ. Łączenie dwóch lub więcej gatunków stali powoduje że najlepsze cechy stali zostają przeniesione na gotowe ostrze. Przykładowo łącząc stal N12E (z której wykonuje się pilniki do stali) ze staną NCV1 (piły taśmowe do drewna) otrzymujemy komponent który zachowuje twardość pilnika i posiada sprężystość piły taśmowej. Oczywiście jest to duży skrót myślowy pokazujący w prosty sposób zalety damastu skuwanego. Ja do produkcji damastów używam tylko stali kupionej bezpośrednio u producenta, gdyż tylko w taki sposób mam gwarancję jakości. Osobiście uważam że warto kupić stal bezpośrednio od producenta daje mi to pewność jakości stali. Z niektórych stali ciężko jest wykonać damast ze względu na trudny proces obróbki oraz cenę stali. W takich przypadkach wykonuje swoje noże techniką san - mai gdzie tylko krawędź tnąca jest z tej stali.

Co by nie pisać o stali damasceńskiej jest ona piękna i pełna magii. Pełna tajemniczości w procesie tworzenia. Ogromną satysfakcje sprawia możliwość tworzenia określonego wzoru na głowni noża. I tak jak w odległych czasach posiadanie miecza z charakterystycznym wzorem dawało pewność jakości, tak samo jest i dzisiaj. Produkt z damastu zamówiony u konkretnego mistrza rzemieślnika czy artysty daje nam poczucie zarówno elitarności jak i pewność posiadania czegoś wyjątkowego. Wyjątkowość ta podkreślona jest szczególnie gdy w projektach zachowana jest zasada "One of a Kind".

Wady stali damasceńskiej

W mojej pracowni wykonuje głównie noże z wysoko węglowej stali damasceńskiej. Stal węglowa nieprawidłowo użytkowana będzie miała tendencje do rdzewienia. Największy problem mają użytkownicy noży kuchennych. Mając doświadczenie z tanimi nożami z marketów zdarza się ze nóż z damastu ląduje w zmywarce lub zlewozmywaku. Do zmywarki dosypujemy soli kuchennej, która niesamowicie szybko przyśpiesza procesy korozyjne. W zlewozmywaku zawsze jest wilgoć która również bardzo niekorzystanie wpływa na stal węglową. Tych problemów nie mają myśliwi oraz ludzie mający związek z bronią palną. Broń palna również wykonana jest z z stali węglowej żaden użytkownik broni nie włoży jej do zmywarki czy zlewozmywaka.

Stal węglowa lubi sucho i tłusto. Noże z damastu węglowego najlepiej przetrzeć ściereczką ewentualnie przesmarować dowolnym tłuszczem.

Czasami głownia noża damasceńskiego zmienia odcień. Ma to miejsce przede wszystkim przy nożach mającymi kontakt z słabymi kwasami organicznymi (jabłko cytryna itp). Słabe kwasy organiczne wypłukują w naturalny sposób słabsza stal w damaście. Jest to proces naturalny i bardzo pożądany. Dzięki temu w miarę użytkowania wzór staje się wyraźniejszy. Z biegiem czasu ostrze pokrywa się naturalną patyną która pięknie podkreśla rysunek damastu i o dziwo zwiększa odporność na korozje. W mojej kuchni od wielu lat używam noży z stali damasceńskiej węglowej i nie zamienił bym ich na żadne inne.